• Önsöz:

Batı ülkelerinde düşünürler ve akademisyenler gibi eğitimli seçkinler, kamu politikaları ile ilgili konuları bilimsel olarak tartışan ve bunları geliştirmeye çalışan araştırma kurumları aracılığıyla kamu politikaları yapmaya etkin bir şekilde katkıda bulunurlar. Çünkü “kamu yararı”nı belirlemek yalnızca siyasi otoritelere bırakılmaz. Uzmanları ve eğitimli seçkinleri tarafından temsil edilen toplum, kamu yararının gerçekleştirilmesinin bağlı olduğu kararların rasyonelleştirilmesi, ardından hataların düzeltilmesi veya hata ihtimalinin azaltılması, risklerin en aza indirilmesi ve çeşitli alanlarda vizyonlar ve yaratıcı fikirlerin üretilmesi sürecine katılır.

İslam dünyamızda birçok ülke Batı ülkesindeki muadillerine göre sayıca daha az olmakla birlikte, kamu politikalarını analiz etme ve politika yapma konularında, araştırma kurumları ile araştırmacı ve akademisyenlerin entelektüel çabalarına rağmen, uzun yıllardır süregelen ekonomik ve sosyal birçok sorunla karşı karşıyadır.

  • Projenin Tanımı ve Önemi:

Bu proje, önemli bir sorunun cevabından hareket etmektedir. Bu önemli soru ise şudur: “İslam dünyasında araştırma kurumları kamusal, ekonomik ve sosyal politika yapma sürecini ne ölçüde etkileyebilmektedir?”

Bu sorunun cevabı, bazı alt soruların cevapları ile bağlantılıdır. Bu sorulardan öne çıkanlar şunlardır: İslam dünyasındaki araştırma merkezleri Batı deneyiminin bir uzantısı mıydı? Ya da mekân sınırlarına göre özel kültürel uzantıları olan tamamen milli veya İslami midir? Bu kurumların siyasi otorite ile ilişkisi nedir? Ona olan bağımlılığı ve bağımsızlığının boyutu nedir? Bu kurumların bilimsel hareketle ilişkilisi nasıldır ve bilimsel gelişmeden nasıl etkilenir? Kamu politikaları ve dolayısıyla toplumların kamusal menfaatleri üzerindeki olumlu ya da olumsuz çıktıları ve etkileri nelerdir? Bu sonuçların gerçeklikle ilişkisi nasıl değerlendirilebilir ve etkinlikleri nasıl ölçülebilir?

Bu soruların cevabı, kaynaklara dayanmaktan çok incelemeye bağlıdır. Bu nedenle çalışma; merkezleri, özgeçmişlerini ve iş deneyimlerini incelemeye odaklanmakta olup, örnek ve uygulamalardan bahsetmek, araştırma, araştırmacı ve araştırma sonuçlarını takip etmek ve İslam dünyası içinde çeşitli karşılaştırmalar yapmakla ilgilenmektedir.

  • Projenin Bölümleri:

Proje beş bölüme ayrılmıştır:

Giriş Bölümü: Bu bölüm bazı temel mukaddimeleri içermektedir. Bunların arasında araştırma merkezlerinin tanımı, önemli çeşitleri ile her çeşidin önemini ve bunların etkinleştirilmesi için verileri ortaya koyma, toplumda ve devlette kendilerine verilen roller, bu kurumların kamu politikaları yapma süreçleri ile siyasi ve idari karar alma süreçleriyle ilişkisi; İslam dünyasındaki araştırma merkezlerinin tanımı, tarihi, gelişimi, çeşitli işlevsel rolleri; genel olarak politikaların doğası, bunların analiz edilmesi ve siyasi, ekonomik ve sosyal sistemleri istikrara kavuşturma veya sekteye uğratmadaki rolleri yer almaktadır. Bu bölüm ayrıca genel olarak İslam dünyası ve özel olarak Arap dünyasındaki araştırma merkezlerinin haritası, dağılım ve yoğunlukları, toplumsal rolleri ve özel ilgi alanları hakkında bazı istatistikler ve bilgiler sunmaktadır.

Birinci Bölüm: Hedeflerin, programların, eylem planlarının temelleri ve gerekçeleri ile ilgilidir. Bu bölüm özellikle politika araştırmaları merkezlerinin araştırma ve genel stratejilerini geliştirme süreçlerinin yönetimi, finansman ve para kaynaklarına ek olarak önceliklerinin belirlenmesi ve planlarının hazırlanmasında etkili olan faktörler, bağış mekanizmasının finansmanına nasıl yatırım yaptığı, finansman açısından şeffaflığının boyutu ve bunun hedefler, programlar ve eylem planlarının belirlenmesine olan etkisi ile bunun dinî veya siyasî hareketler ve lobilerle bağlantılı olup olmadığı gibi konuları içermektedir.

İkinci Bölüm: Araştırma merkezlerinin etkilerini ve bilimsel hareketle olan ilişkilerini ve karşılıklı etkileşimlerini tartışmaktadır. Bu bölüm özellikle araştırma merkezlerinin üniversiteler ve akademik kurumlarla olan ilişkileri ve etkileşimleri ile politika araştırma merkezlerinin bu kuruluşlarla etki, tepki ve otorite ile etkileşim düzeyinde karşılaştırmalarını kapsamaktadır.

Burada amaç merkezlerin bilimsel gelişmedeki rolüne ışık tutmak değildir. Ondan önce, üniversiteler ve akademik kurumlar içindeki araştırma merkezlerinin rolleri, politikaları ve etkileşimlerine, özellikle de bilimsel harekete dayanmak ve araçlar, yöntemler ve sonuçlarda ondan yararlanmak açısından araştırma merkezlerin onunla ilişkisine odaklanmak amaçlanmaktadır. Çalışma, bilimsel araştırmalarda merkezlerin rolünü değil; merkezler üzerindeki etkisini, merkezlerin etkinliğini artırma ve sosyal, ekonomik ve politik kalkınma ile ilgili kamu politikalarının yapılmasına yardımcı olma hususunda ne ölçüde kullanılabileceğini, ayrıca elbette karar vericilerden etkilenme ve onları etkileme imkanını tartışmaktadır.

Üçüncü Bölüm: Farklı araştırma merkezlerinin araçlarını analiz etmektedir. Bu kapsamda araştırma merkezlerinin kullandığı anket, vaka çalışmaları, veritabanları vb. önemli araştırma ve usûl araçları, bunların nasıl oluşturulduğu ve ele alındığı, araştırma merkezlerinin omurgası olması hasebiyle güçleri ve etkilerinin kapsamını sunmaktadır. Ayrıca araştırmacılarının kalitesi ve onların siyasi otorite ile ilişkileri, araştırma merkezlerinin çalışmalarını düzenleyen, destekleyen veya kısıtlayan mevzuatlar ve bunların tümünün temsil ettiği ve sonuçlara ulaşmada yol açtığı engeller veya fırsatlara ışık tutmaktadır.

Son olarak dördüncü bölüm, araştırma merkezlerinin İslam dünyasındaki gerçek rolünü tartışarak, araştırma sonuçlarını, değerlendirme kriterlerini, bunların etkinliği ve gerçeklikle olan ilişkisini hem olumlu hem de olumsuz olarak analiz etmektedir. Bunu da Batı ve Arap değerlendirme kriterleri, sonuçların gerçekliği ve bunların siyasi ve idari kararlar üzerindeki etkisini belirleyerek ve tenkit ederek yapmaktadır. Ayrıca araştırma merkezlerinin bir yandan motivasyonları ve teşvikleri açısından etkinliğini, diğer taraftan da sonuçlarının etkinliğine tesir eden sorunları ve engelleri ele almaktadır.

Projenin kapsamında şu hususlar yer almaktadır:

– Projenin önceki bölümlerinde yer alan her bir maddenin ışığında İslam ülkelerinde bulunan araştırma merkezlerinin önemli deneyimleri, kaynakları, öncelikleri, genel planları, zorlukları ve küresel varlığı arz edilerek söz konusu unsurların analizi çerçevesinde İslam dünyasının deneyimlerinin ortaya konulması. Analiz kamusal, ekonomik ve sosyal politikalar olmak üzere üç seviyeyi içermektedir.

– Araştırma araçları ve veri tabanları düzeyinde İslam dünyasının deneyimleri, bu alanda sunulan bilimsel araştırmalar ve araştırma girişimleri ile ilgili kaynak ve izleme platformları düzeyinde Arap varlığı.

– Sorumlu makamlar, aktif kuruluşlar, merkezlerin etkileme ve etkilenme boyutu, her bir unsurdaki niteliksel ve niceliksel gelişmeler; yanlış genellemelere düşülmesini engellemek amacıyla Arap bölgesi, İran, Arap Körfezi, Mağrip ülkeleri ile diğer bölgelerin özel yönlerini ortaya koymak ve her bölgedeki araştırma merkezleri arasındaki önemli farklılıkları açıklamak.

– Merkezlerin çalışmasıyla ilgili düzenleme ve kanunlar, önceki bölümlerde bulunan her bir maddenin gerek hedef ve programların belirlenmesiyle ilgili, gerekse de etkiler ve etkileşimler veya araçlar ya da sonuçlarla ilgili boyutları.

– Projenin araştırmalarını zenginleştirmek, sonuçlarını doğrulamak ve teyit etmek için önemli ve mümkün olan en yüksek sayıdaki araştırma merkezlerinin yaptığı yayınlar ve başarılarının genel resmini çizmek, bu merkezlerin politika yapma açısından genel eğilimleri ve mekansal dağılımını belirlemek, bunların başlıca konuları ve genel olarak İslam dünyası, özel olarak da merkez ülkenin önemli olguları ve hayati sorunları ile ilgili olanların oranını tespit etmek.